Musa 1849-cu ilin bir qış axşammda Bakmm Biləcəri kəndində samançı ailəsində dünyaya göz açır və tez bir zamanda -11 yaşmdan zəhmətə qatlaşır.
Ailəsinin vəziyyətinin ağır olduğunu duyan Ağa Musa uşaqlığm daşmı atıb, həyata əziyyət çəkmək üçün atılır. Bel sümüyü bərkiməmiş, arxasmda palan Limanda yük daşımaqla çörək pulu qazanır.
Ağa Musa zəhmətinin əvəzinə aldığı qəpik-quruşlara sevinir, qazancma evdəkiləri qənd və çörəklə təmin edirdi. Hətta aldığı qəpik quruşdan qənaət də edib kənara atırdı, arzusu kiçik bir torpaq sahəsi alıb əkinçiliklə məşğul olmaq idi.
Bu niyyətlə o, aldığı torpaq sahəsində quyu qazdırarkən su əvəzinə neft çıxır və onun bəxti fontan vurur.
1890-1892-ci illərdə artıq Ağa Musa varlanıb milyonçuya çevrilir.
Beləliklə, zaman onun cılız bədəninə qüwə verir, torpaq isə onu varlandırır.
Qulağmda daima atasının nəsihəti səslənirdi: "Oğul! Bacardığm qədər bina tikdir, bir о qədər ömrün uzun olar!"
Bu nəsihəti unutmayıb 98 bina tikdirən Ağa Musa, 70 yaşmda dünyasmı dəyişərkən son sözləri: "Hayıf. İki bina da tikdirsəydim, lOOyaşayardım" olur.
1904-1908- ci illərdə Ağa Musanm neft buruqlarmdan əldə etdiyi qara qızılm miqdarı 12,3 mln puda çatır. 1908-ci ilin sonunda isə neftin istehsalı 13 mln puda çatır və bu sahədə о rekordvurur.
Belə ki, Ağa Musa Azərbaycanda bütün neft firmalarmm arasmda ən yüksək göstəricilərə nail olur.
1910-cu ildə Ağa Musanm Sabunçu, Ramana və Balaxanıdakı neft çənlərinin sayı 45-ə, fasiləsiz işləyən çənlərin sayıisə 30-açatmışdı.
Onun neft buruqları yüksək texniki təhcizatma görə başqalarmdan fərqlənirdi.
Əgər Rusiyada neft sahibkarları arasmda ən iri kompaniyaları Nobel Qardaşlarına məxsus idisə, Azərbaycanda bu mövqeni Ağa Musa Nağıyev tuturdu. Buna misal: 1913-cü ildə Nobel qardaşları qurultayda neft istehsalı sahəsində 18 səs, Ağa Musa isə -10 səs yığmışdı. Məhz bu nailiyyətinə görə Ağa Musa 10-lar sırasma daxil olmuşdu.
Onun 800-dən artıq fəhləsi olmuşdur.
Ağa Musanm cangüdənləri qoçu Nəcəfqulu və pəhləvan Sali Süleyman olub.
Hər bir xalqm tarixində onun görkəmli şəxsiyyətləri var. Belə insanlardan biri az qala yaddan çıxmış, inqilabadək Bakmm arxitekturasmı bəzəyən milyonçu Ağa Musa Nağıyev olub. Onun haqqmda çoxları bəlkə yalnız bu fıkirdədir - xeyriyyəçidir, vəssalam!
Buradan belə qənaətə gəlirəm ki, Ağa Musanm həyatı, qurub yaratdığı, qoyub getdikləri barədə çoxlarmm məlumatı çox az və ya səthidir.
Tariximizi yaşatmaq baxımmdan belə şəxsiyyətləri daha ətraflı öyrənib yaddaşlaraköçürmək - günümüzünreallığıdır.
Unutqanlıq millətin mənəvi faciəsidir. Totalitar sistem -bu maneəni başa düşdük. Bəs indi?
80 ildən sonra milyonçuya axirət evi düzəldənlər tapıldı. İndi əsas problemi - admm əbədiləşdirilməsini həyata keçirən tapılacaqmı?
Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Ağa Musa Qara şəhərdə tikdirdiyi "Neftayırma" zavodunda özünün istehsal etdiyi neftdən əlavə başqa "neftxudaların" da neftini təmizlətdirməklə qazanc əldə edib, bu pulları xalqının naminə xərcləyib. Belə ki, о bununla kifayətlənməyib, neftin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədiylə mexaniki emalatxana dayaradır. XIX əsrin sonunda isə Neftçıxarma firması yaradır. Neçə-neçə gəmilərin sahibi olur.
1908-ci ildə Ağa Musanm daşmmaz əmlakının siyahısmda: 2 neft zavodu, Qara şəhər, Sormovo, Ağa Əli və Yusif Nağıyev adma gəmiləri, neft məhsulları qorunan anbarlar, Beynəlxalq, habelə Rusiya və Bakı banklarmda küllü miqdarda əmanətlərolub.
Rusiya dəmir yolunun, Nobel qardaşlarmm bəzi müəssisələrinin, dəniz şirkətlərinin səhmləri, xəstəxana korpusları və yaşayış binaları, eləcə də 66 torpaq sahəsi də Ağa Musanm adı ilə bağlıdır.
1920-ci ilin aprelində Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Ağa Musanm enerjili və fərasətli addımları о vaxtkı cəmiyyətin dayaqlarmdan birinin, bəlkə də dövrünün ən zəngin azərbaycanlısmm varislərini müflis etdi.
Azəri oğullarına və qızlarma bir müraciətim var: keçmişlərə nəzər salıb, tariximizi dərindən öyrənib, düşünməyi bacarsmlar.
Bu Ağa Musanm nəvələrinin: Dilarə, Solmaz və mərhum Raufun arzusudur. Bir arzumuz da - nə vaxt isə 2 bina tikdirib, Ağa Musanm tarixə 100 bina tikdirən kimi salınmasını görməkdir.
Hacı Əvəz - xeyriyyəçi qəbrin əbədiləşdirildiyi gün bu sözləri demişdi: Şükürlər olsun ki, borcumdan çıxdım. Qazancım isə bu olar ki, bura qoyulan hər bir daşm ömrü qədər yaşayım.
Halbuki, Hacı Əvəzin Ağa Musaya borcu yox idi. Bu vətənpərvərlik borcu idi. Hacı Əvəzin: mənim qəbir daşma vurduğum malanm bərkiməsinə Dilarə xanım səbəb olub, çünki onun üzündə ziyalılıq möhürü var - sözləri bizim nəslə vurulan möhürdür.
Müxbirlə söhbətimdə hər zaman qeyd edirəm ki, biz - Ağa Musa ətrafmda haqqm-ədalətin bərpasma çalışırıq. Məgər H.Z.Tağıyevin qızı mərhum Sara xanımm acı taleyi bizə dərs olmadımı?
Nə üçün başqa millətdən olan G.Zapletin, Ağa Musa qəbrinin əbədiləşdirilməsi hadisəsini "Pamyatnik Velikomu Qrajdaninu" adlandırmaqla bu işin çiçəklərnməsinə təkan verə bilir, bizisə...
Tariximizi yaşatmaq baxımmdan belə şəxsiyyətin əməllərini yaddaşlaraköçürüb, yaşatmalıyıq.
Ağa Musa xeyirxah çox işlər görüb, ancaq pulunu heç vaxt göyə sovurmayıb.
Atam bizə qısa söhbətlərində ancaq bunu deyirdi: "Ağa Musa xərcləyən olub, amma xərcləməyin yerini bilən olub."
1999-cu il yanvarm 16-da AzTv kanalı ilə "İki ömrüm olsaydı" verlişinin təəssuratı altmda televiziyanm sədri N.Xudiyevə belə bir müraciət etdim:
Müqəddəs Ramazan bayramı ərəfəsində bu verilişin xalqa çatdırılması özü bir müqəddəs və fovqəladə hadisədir. Xalqımızı əwəli bədbəxt, axırı bəxtəvər olan Ağa Musa Nağıyevin taleyi ilə tanış etdiniz və bununla onun ekran ömrünü yaşatdmız. Verlişin başlanğıcmda: müğənni Mirzə Babayevin ifa etdiyi mahnmm "Kimlər gəldi, kimlər getdi bu dünyadan, bu dünyadan" müşayəti ilə ekranda Ağa Musanm nəşi kəfənə tutulurdu.
Ürəklərə yol açan bu veriliş bizim bu yolda çəkdiyimiz əziyyətinbəhrəsi oldu. Siz bu süjeti çəkməklə tarixiyaşatdmız.
Azəri qızlarmmpulsuz təhsil almalarma, xaricdə oxuyan azərbaycanlı balalarmm maddi cəhətdən təmin olunmasma yardımçı olan Ağa Musa Nağıyevin həyatı Azərbaycan Televiziyası vasitəsi ilə işıq üzü gördü.
Ağa Musa çətinliklə qazandığı pulunun qədrini bilib. Sadə yaşamağa üstünlük verib. Heç vaxt heç nəyi gizlətməyə çalışmayıb, saman satmaqlaməşğul olan atasmdan utanmayıb və bunu heç kəsdən gizlətməyib, əksinə bununla fəxr edib. Bəlkə də "xəsis" damğası ona bu qəribəliklərinə görə yapışdırılmışdır?
Tarix ölməzdir, tarix təkrar olunur
Ağa Musa Nağıyevin admı uzun illər yaddan çıxarmaq istəsələr də, o, gördüyü işləri və xeyirxah əməlləri ilə ölməzlik qazanıb, admı əbədi olaraq tarixə yazdı. Bu isə hər kəsə nəsib olmur.
Atalar doğru deyib ki, gəzən ayağa daş dəyər. Uzun müddət şərait yol vermədiyinə görə yalnız biz, Ağa Musa Nağıyevin nəvələri Dilarə, Rauf və Solmaz çox qapılar döyüb, göydə Allahdan, yerdə isə bəndələrdən günahsız milyonçunun "əmanət qəbri"-nin ayaq altmda qalmaması üçün imdad dilədik, kömək gözlədik. Ağa Musanm son vəsiyyəti onu oğlu İsmayılm yanmda Kərbalada dəfn edilməsi olub. Artıq 80 il idi ki, О Kərbəla yolu gözləyirdi.
Adətən günah bir iş görən insan İlahi tərəfindən belə cəzalandırıla bilər. Lakin Ağa Musanm etdiklərinə qısa nəzər salaq:
Uzun müddət yaddaşımızda Elmlər Akademiyasmm binası kimi həkk olmuş, məhz "Xeyriyyə Cəmiyyəti" üçün və oğlu İsmayılm xatirəsinə tikdirdiyi "İsmailiyyə Sarayı"; oğlunun vaxtsız ölümündən sarsılan Ağa Musa gənclərin xəstəlik qarşısmda aciz qalmamaları üçün öz adma tikdirdiyi, lakin yaddaşımıza uzun müddət Semaşko adı ilə həkk olmuş ilk xəstəxana və sonradan daha iki xəstəxana, Xaqani küçəsindəki "Gəlir evi" indiki "Zabitlər evi", həmin küçədə 47 saylı nəhəng və təkraredilməz binalar tikdirib;
Gözəl ornamenti ilə könül (yaddaşlara "Şaxnoviç mağazası" kimi həkk olmuş) oxşayan, Rəsul Rza küçəsi 36-da yerləşən dördmərtəbəli nəhəng yaşayış binası - Gül Passajı;
28 may küçəsində yol boyu sıra ilə tikdirdiyi çox mərtəbəli binalar, о cümlədən həmin küçədə tikdirdiyi Bakıda yeganə əkiz binalar;
"Astoriya " və "Yeni Avropa" mehmanxanaları;
35-ə yaxm kasıb ailənin vəsiyyətinə əməl edərək, öz şəxsi vəsaiti hesabma onları Kərbəlada dəfn etdirib;
Bakıya Şollar suyunun çəkilişində xərcin 75%-ni öhdəsinə götürüb;
Savadsızlığm qarşısmı almaq məqsədi ilə indiki İqtisad Universitetinin banasmı tikdirib başa çatdırıb, məhz Azərbaycanda savadsızlığa qarşı mübarizə aparmaq niyyətilə hər il 50-yə yaxm azərbaycanlı qızlarmm təhsil xərcini ödəyib;
Xaricdə təhsil alan gənclərin təhsil haqlarmı öz üzərinə götürüb və başqa xeyirxah işlər görüb.
Bütün bunlar onun insani cəhətləridir. Məhz buna görə qədirbilən xalqımız daima ona minnətdar olmalıdır.
Bir daha şəxsiyyət - Ağa Musa Nağıyev haqqında
Hərdən eşidəndə ki, Ağa Musa Nağıyev üçün xəsis deyirlər,ürəyim yanır. O, pulunun qədrini bilməklə yanaşı onu harada və nə üçün xərcləməyin yerini bilirdi. Çoxlu pul qazanmaq fərasətdirsə, onu saxlayabilməkmüdrüklikdir, amma ondan düzgün istifadə etməyi bacarmaq istedaddır. Bu atalar misalı Ağa Musanm varlığmda cəmlənmişdi. Amma nədənsə şəhəri üçün az iş görmüş milyonçular haqqmda belə şayələr yayılmayıb.
Doğru deyiblər ki, min yeyənin olsun, bir deyənin yox.
H.Z.Tağıyevin qızı Sara xanımm xatirələrində belə bir epizoda rast gəlirik: «Qardaşı ilə mərc qoşur və gəminin illuminatorunun qalm şüşəsini dəmir parça ilə vurub smdırır. Bundan xəbər tutan atası şüşəni məhz Sara tərəfindən salmacağmı bildirir və onu aylıq əmək haqqmdan (xərclikdən) məhrum etməklə cəzalandırır.
Belə çıxır ki, H.Z.Tağıyev də xəsis idi? Xeyr! Bu tərbiyənin ən yüksək formasıdır. Bəs niyə Ağa Musadan qaytarılması mümkün olmayan borc tələb edərkən, onun bundan boyun qaçırması xəsislik kimi qəbul edilir?
О vaxtm dövlətliləri hamı bir nəfər kimi boş vaxtlarmı qumarxanalarda keçirirdi. Uduzanlar bəzən evlərini belə qumar naminə satışaqoyurdular.
Belə işlərdə iştirakçı kimi Ağa Musanm admm çəkilməsi hallarma rast gəlmək qeyri mümkündür. Ancaq Ağa Musa vaxtdan səmərəli istifadə edərək qumarxanalara məhz oyun
qızışarkən, evlər satışa qoyularkən gələr və evləri ucuz qiymətə alardı.
P.S. İsmayıl atasının hamballıq etdiyini, 11 yaşmdan cılız bədəninin ağır palan altmda büküldüyünü heç cürə təsəwür edə bilmədiyindən milyonlardan asanlıqla istifadə edirdi. Hərdən israfçılığa dayol verirdi.
AğaMusa təmtəraq sevən olmayıb. Saman satan oğlu olub, limanda hamballıq etdiyini heç vaxt danmayıb. Bunu binalarmm üzərinə vurduğu Venzellər təsdiqləyir. O, kasıbçılıqla böyüyüb, öz gücü ilə iri sahibkara çevrildiyi ilə fəxr edirdi. Bu səbəbdən də israfçılıqdan, artıq xərclərdən boyun qaçırırdı. Buna görə də oğlu İsmayıl lazım bildiyi yerdə pulu sağa-sola sovuranda Ağa Musa deyirdi: Görün o, kimin oğludur?
Şəmsi Əsədullayev müflisləşdiyi bir vaxtda hətta özünü güllələmək fikrinə düşür. Ağa Musa ona böyük məbləğdə borc verməklə, onu həm biyabırçılıqdan xilas edir, həm də ölümdən.
Onun haqqmda deyilən rəvayətlərdə guya onun həyat yoldaşının milliyətcə gürcü yəhudisi olan Yelizaveta Qriqoryevnanm olduğu bildirilir. Lakin Fərəcin xatirələrindən bəlli olmuşdur ki, onun həyat yoldaşı Ümmə Səlmə Kərbəlayi Cəfərqulu qızı olub. İsmayılı və Ümmül Banunu da Ağa Musaya о bəxş edib.
Ağa Musa çətin və ağır həyat tərzi keçirsə də, ciddi və qəddar dünyasmda zarafatları ilə təsəlli tapırdı. Onun yumorist olduğuna misallar: çəkməsini silənə 1 qəpik verən Ağa Musaya çəkməçi sual edir: Ağa, başqaları da 1 qəpik verir, sən də?! O, cavabmdadeyir: 3 qəpikversəm, qədrimibiləcəksən?!
«Qərənfil Günlərinin>> (xeyriyyə günləri) birində ianə yığılarkən, Ağa Musa 5 manat, oğlu İsmayıl isə 100 manat verir. Sual edəndə ki, Ağa Musa niyə Siz belə az, oğlunuz isə belə çox ianə verir, о deyir: İsmayıl görün kimin oğludur? Mən isə saman satanNağmm.
Yenə xeyriyyə günlərinin birində Ağa Musa 3 manat, Qubernator isə 100 manat ianə verir. İndi qubernator ondan soruşur: «Ağa Musa niyə belə az?» О cavab verir: Sən çox verərsən də, axı sən hökumətsən! (Yəni müftə puldur, öz qazancmdeyil).
Ümumiyyətlə, onun davamçıları da tənqidi sevdiyi kimi yumoru da xoşlayırlar. Bu cəhət nəsildən qanla keçmədir.
Yaddan çıxarmaq olmaz ki, 11 yaşlı Ağa Musa belini ağır palan əyə-əyə, halal zəhmətilə milyonçu olub. Ona görə də pulunun qədrini bilib. О, deyirdi: «Zər qədrini zərgər bilənkimi, pulunun da qədrini bilən dövlətli olabilər».
O, zatmı heç vaxt itirməyib, nə də unutmayıb. Binalarmm əksəriyyətində vurduğu Venzelin üzərində hambal palanmm hər iki tərəfində saman şələləri, ortada isə ya AM - Ağa Musa, ya da ki, MN-Musa Nağıyev yazıları həkk olunub. Yəni o, heç vaxt atasmm saman satan olduğunu, özünün isə hamballıq etdiyini unutmayıb.
Belə yadigarlar qoyub getmiş Ağa Musanm adma bir küçə və bir xatirə lövhəsinin olması əlbəttə vacibdir.
Tikililəri ilə Bakı milyonçularmı lərzəyə gətirən Ağa Musanm nəşinin Kərbəlaya göndərilməsi 1932-1938-ci ilədək bir daş altda, bir daş üstə məsələsinə çevrilib. Elə bil xeyriyyəçiyə qarğış edilib ki, о dünyadarahat olmasm.
Belə ki, Nağıyevlər nəslinə 1938-ci ildə xəbər gəlir ki, «Ргорагка» qəbristanlığmda «Vaqon Deposu» salmacaq, Ağa Musanm qəbri bu qəbiristanlıqdan başqa yerə köçürülməlidir. Görünür belə olub, Ağa Musanın aln yazısı.